» Cmentarze żydowskie | Lutowiska

Kirkut w Lutowiskach

Kirkut czyli cmentarz żydowski w Lutowiskach jest jedną z dwóch zachowanych tu pamiątek po społeczności żydowskiej, która przed II wojną światową stanowiła większość mieszkańców wsi (Lutowiska utraciły prawa miejskie w roku 1919).

Jedna z macew. Jelenie oznaczają nagrobek męski, 2005
foto: P. Szechyński

Drugą z nich jest miejsce (nieopodal kościoła) z pamiątkową tablicą, gdzie 22 czerwca 1942 roku dwóch gestapowców z Ustrzyk Dolnych: Johann Backer oraz Arnold Doppke rozstrzelali ok. 650 Żydów - z pomocą ukraińskiej policji. Spalono również wszystkie zabudowania wraz z synagogą.

Kirkut znajduje się 300-400 m od głównej szosy. Dojście jest oznakowane - wjeżdżając do Lutowisk od strony Smolnika, tuż przed szkołą (po prawej) odchodzi dróżka z płyt betonowych w prawo (tabliczka) prowadząca do cmentarza. Poruszamy się najpierw ok. 200 metrów prosto, mijamy niewielki stawek, potem skręt w lewo i lekko pod górę dochodzimy do kirkutu. Jest zresztą widoczny z daleka. Dojazd / dojście są oznakowane a cmentarz ten jest jednym z przystanków ścieżki edukacyjnej "Ekomuzeum - trzy kultury".

Coraz mniej czytelne inskrypcje na macewach, 2006
foto: P. Szechyński

Sam kirkut powstał po połowie XVIII wieku. Jest drugim co do wielkości cmentarzem na tym terenie, po kirkucie w Lesku. W roku 1997 i 2002 były prowadzone tu prace inwentaryzacyjne pod kierunkiem prof. dr Jerzego Woronczaka z Uniwersytetu Wrocławskiego, które wykazały, iż się tu ponad 1000 macew. Najstarsza datowana jest na 5 grudnia 1796 (... bat Mosze) a najmłodsza na 29 lutego 1940 r. Kirkut rozrastał się wraz z rozwojem społeczności żydowskiej w Lutowiskach. Najstarsza jest jego dolna część a najmłodsza górna.

Macewa jest żydowską odmianą steli, czyli płyty nagrobnej z inskrypcjami i płaskorzeźbą. Ustawiona pionowo, w dolnej części prostokątna, zakończona najczęściej łukiem lub linią prostą. Płaskorzeźby zawierają istotne symbole pozwalające często zorientować się, jakie cechy posiadał zmarły (-a). Zgodnie z tradycją cmentarze żydowskie budowane były poza obszarem miasta. Macewę ustawiano najczęściej w pierwszą rocznicę śmierci. Pierwotnie macewy były pozbawione ozdób i znajdowała się na nich jedynie inskrypcja. Od roku 1829 na płycie zaznaczony jest wyraźny podział na część napisu i część ozdób.

Przy wejściu na teren cmentarza, 2013
foto: P. Szechyński

Podstawowe informacje o symbolice znajdują się na tablicy przy wejściu. Można się z niej dowiedzieć m.in., iż motywy roślinne, których jest najwięcej, można podzielić na elementy wyizolowane (np. winogron, jabłka, gruszki) i ornamenty. Doskonały przykład wyizolowanych elementów można znaleźć na nagrobku z 1927 roku. Płaskorzeźba przedstawia dwa jelenie i kosz z owocami (jabłkiem i gruszką). Owoce były pierwotnie kolorowe, do połowy żółte i czerwone, co oznaczało dojrzewanie, zatem pochowano tu młodą osobę a potwierdza to tekst inskrypcji.

Motywy zwierzęce to często jelenie, lwy, ptaki. Lew jest najczęściej występującym symbolem, umieszczanym wyłącznie na nagrobkach męskich. Jeleń to również nagrobki męskie, może odnosić się do imion Cevi lub Hirsz. Ptaki natomiast pojawiają się wyłącznie na nagrobkach kobiecych, najczęściej są to gołębie.

Jedna z macew, 2017
foto: P. Szechyński

Przedmioty również mają określoną symbolikę, i tak: świecznik umieszczany jest wyłącznie na nagrobkach kobiecych i nawiązuje do obowiązku zapalania świec w szabat. Zwoje Tory to nagrobki męskie, mają świadczyć, że była to osoba uczona, posiadająca znajomość Tory. Dzbanek zawsze symbolizuje Lewitów, męższczyzn z pokolenia Lewiego "którym Bóg poruczył wyjątkowe zadanie opieki nad Przybytkiem i Świątynią". Dłonie symbolizują potomków arcykapłana Aarona, kapłanów, którzy pełnili służbę w Świątyni Jerozolimskiej i udzielali w ten sposób błogosławieństwa. Ważny jest tu układ palców: środkowy miał się stykać ze wskazującym, natomiast mały z serdecznym. Przedstawienie takie charakteryzuje zatem pochowaną osobę, informując o jej profesji. Ponadto spotkamy tu m.in. symbole Szafy, Korony czy Gwiazdy Dawida.

Kirkut w Lutowiskach jest zniszczony upływem czasu, a do końca pierwszej dekady roku 2000 był bardzo zaniedbany. Macewy stają się coraz mniej czytelne ze względu na niszczejący wpływ warunków atmosferycznych na materiał z którego zostały wykonane. Większość nagrobków jest poprzekrzywiana lub przewrócona. Część cmentarza została odkrzaczona, natomiast część leżąca bardziej na stoku nadal jest dość zaniedbana - przy czym macew tam jest znacznie mniej. Ogólnie stan cmentarza w ostatnich latach bardzo się poprawił.

Latem 2014 prace porządkowe oraz inwentaryzacyjne prowadziła grupa studentów z USA oraz młodzież z miejscowego zespołu szkół. Wykonana została również nowa brama wejściowa oraz schody.

Obecnie przed cmentarzem znajduje się tablica informacyjna z podstawowymi wiadomościami o kirkucie i żydowskiej tradycji. Należy również dodać, że teren cmentarza jest dobrym punktem widokowym na Lutowiska oraz najbliższą okolicę w tej części miejscowości.

Przejeżdżając przez miejscowość lub będąc tu dłużej, warto odwiedzić ten drugi co do wielkości kirkut w Bieszczadach.

tekst oraz zdjęcia: P. Szechyński
wykorzystano informacje z tablicy przy cmentarzu

Więcej zdjęć w galerii: kirkut w Lutowiskach - galeria zdjęć

Cmentarz żydowski w Lutowiskach, 2017
foto: P. Szechyński

Cmentarz żydowski w Lutowiskach, 2017
foto: P. Szechyński

Kirkut w Lutowiskach, 2013
foto: P. Szechyński

Kirkut w Lutowiskach, jedna z macew w dolnej części cmentarza, 2013
foto: P. Szechyński

Kirkut w Lutowiskach, jedna z macew z symbolami jeleni oraz jabłka i gruszki, 2013
foto: P. Szechyński

Kirkut w Lutowiskach, nowa brama, 2014
foto: M. Piela

Na zdjęciach od lewej: kirkut w Lutowiskach, rok 2005

Zobacz także:
Lutowiska - rys historyczny